رﺳﺎﻧﻪ، اﺑﺰاري ﺑﺮاي دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪي ﻧﺴﻠﻬﺎ در اﯾﺮان
چکیده: عوامل متفاوتی ابژه هاي یک نسل را ساخته و می توان از چنین شاخص هایی براي بررسی تغییرات و ایجاد تمایز در بین نسلها بهره برد. مطالعات انجام شده در حوزه نسلها را می توان به دو دسته کلان تقسیم نمود. مطالعاتی که به ترسیم ویژگی هاي یک نسل و یا نسلهاي مختلف پرداخته اند و در پی تفسیر علل تفاوت کنش هاي اجتماعی در نسلهاي مختلف بوده اند و دسته دیگر از بررسی ها، به مطالعه وضعیت روابط بین نسلها همت گمارده و تلاش کرده اند الگوهایی را براي این وضعیت مطرح نموده و عوامل موثر بر ایجاد اشکال مختلف روابط بین نسلها را تفسیر نمایند. اغلب دسته بندي هاي که در ایران در این حوزه انجام شده متعلق به گروه نخست است. با توجه به سرعت تغییرات در دهه گذشته در حوزه هاي مختلف، و بالاخص تحول در حوزه لازم است بازنگري در دسته بندي هاي پیشین نسلی در کشور انجام و مدل جدیدي با توجه به شرایط جامعه ارائه شود. این مقاله تلاش دارد ضمن بررسی مدلهاي پیشین داخلی و خارجی و با در نظر گرفتن تغییرات جمعیتی در کشور و نیز رخ داد تحولات ارتباطی و رسانه غالب هر نسل، مدلی را پیشنهاد نماید.
کلید واژگان: نسل، دسته بندي نسلها، رسانه، نسلها در ایران، مدل نسلی.
1 .مقدمه و بیان مسئله: قرن بیستم به ویژه در ربع آخر آن، برههاي از حیات بشر است که تغییرات بسیار سریع و بیسابقهاي در زندگی انسان امروز رقم خورده است و در نتیجه این تحولات جنبههاي مختلفی از جامعه انسانی تحت تأثیر قرار گرفت. تغییرات اجتماعی و فرهنگی در مقیاس و حوزه هاي مختلف، موضوعی است که همواره مورد توجه جامعه شناسان بوده است. بدون شک جوامع بشري با توجه به نیازها، مقتضیات زمان و مکان، پیشرفت هاي تکنولوژیکی و ارتباطی دستخوش تحولات اجتماعی و فرهنگی شده اند. با تغییر شرایط فرهنگی، ارزشها و هنجارهاي اجتماعی به عنوان یکی از اصلی ترین عناصر فرهنگی تغییر میکنند و بستر را براي ایجاد دگرگونی فراهم میآورند (آشتیانی، 1387 :319 .(تغییر در سبک زندگی، تعاملات در درون کوچکترین واحد اجتماع خانواده و شیوه زیست اجتماعی بر فرایند جامعه پذیري انسانها تاثیرگذار بوده و در نتیجه شاهد ابزارها و بسترهاي متنوعی براي این مهم در جوامع مختلف انسانی در جهان هستیم. تغییرات مذکور در نسلهاي مختلف حاضر در سپهر اجتماعی تاثیرات متفاوتی برجاي گذارده است. به همین دلیل به منظور شناخت هر چه بهتر پیامدهاي این تحولات در رفتار و نگرشهاي اعضاي یک جامعه لازم است که نسلها به تفکیک مورد مطالعه قرار گیرند. اما منظور از «نسل» چیست و چه ویژگی هایی می توان براي آن مطرح نمود. بالس معتقد است نسل عبارت است از مجموعهاي از انسانها که در ابژههاي نسلی با یکدیگر سهیم شدهاند. یعنی کسانی که از ابژههاي معینی برخوردار شده، آن ابژهها را به خوبی درك کردهاند و در نتیجه اکنون به آهستگی بینشی درباره واقعیت اجتماعی براي خود به وجود میآورند. ابژههاي نسلی، بحث محوري بالس در تعریف نسل به شمار میرود وي ابژههاي نسلی را زیر مجموعه ابژههاي فرهنگی میداند و ابژههاي نسلی را پدیدههایی میداند که براي ایجاد حس هویت نسلی به کار میروند. این ابژهها چه بسا توسط نسلهاي قبلی نیز استفاده شده باشند. اما براي آنان حکم چارچوب شکل دهندة یک نسل را نداشتهاند. حال آنکه، براي کودکانی که بعدها در سنین جوانی با تجربه کردن این ابژهها به نحوي ناخودآگاه احساس همبستگی نسلی میکنند، چنین حکمی را دارند (بالس، 1380 :28 .(در تعریف دیگر از ابژه نسلی میگوید: ابژه نسلی عبارت است از شخص، مکان، شیء یا رویدادي که از نظر فرد، مبین نسل اوست و به یادآوردنش احساسی از نسل خود او را در ذهنش زنده
میکند (بالس، 1380؛ به نقل از آزادارمکی و غفاري، 1383 .(در کنار ابژه هاي نسلی، رخ داد تحولات مختلف اجتماعی و فرهنگی موجب تفاوت در کنشهاي اجتماعی و نگرشهاي نسلهایی می شود که در فواصل مختلف زمانی در یک جامعه پا به عرصه حیات و زندگی می گذارند. بر این مبنا وضعیت اجتماعی اقتصادي در یک جامعه به همراه سایر متغیرهاي تاثیر گذار بر هویت یابی یک نسل تاثیرات شگرفی داشته و می توان از چنین شاخص هایی براي بررسی و تعیین تغییرات در بین نسلها و کنشگري آنها در عرصه هاي اجتماعی بهره برد. مطالعات انجام شده در حوزه نسلها را می توان به دو دسته کلان تقسیم نمود. مطالعاتی که به ترسیم ویژگی هاي یک نسل و یا نسلهاي مختلف پرداخته اند و در پی تفسیر علل تفاوت کنش هاي اجتماعی در نسلهاي مختلف بوده اند(2006, Nazareth ؛M Aarnio, 1997,J Kaprio , UM Kujala , T Winter ، منادي، 1386 (و دسته دیگر از بررسی ها به مطالعه وضعیت روابط بین نسلها همت گمارده و تلاش کرده اند الگوهایی را براي این وضعیت مطرح نموده و عوامل موثر بر ایجاد اشکال مختلف روابط بین نسلها را تفسیر نمایند (ذکایی و فتحی نیا، 1392 ،آزادارمکی، 1386 ،چیت ساز قمی، 1386 .( پژوهش در حوزه نسل و مطالعات بین نسلی در دهه 1970 در جهان آغاز شد و در دهه 1980 به عنوان یکی از موضوعات علمی بتدریج اقبال بیشتري یافت و تحقیقات گستردهاي را به همراه داشت(2006, Newman . (نخستین تلاشها براي ارائه دسته بندي نسلها توسط استراوس و هاو در سال 1991 براي کشورهاي اروپایی انجام شد. آنها نسلهاي حاضر در عرصه اجتماع را به 4 گروه دسته بندي کرده و توضیحاتی در مورد ویژگی ها و ابژه هاي نسلی هر گروه مطرح و همچنین رسانه مورد استفاده در دوران جامعه پذیري هر نسل معرفی نمودند. استراوس و هاو در کتاب خود به نام «نسلها»، نسلها را در جامعه اروپایی به چهار نسل سازگار(adaptive ،( آرمانگرا(Idealist ،(واکنش گرا (reactive (و مدنی(civic ،(تقسیم بندي کرده و نسبت هر کدام از نسلها را با رسانه موجود در آن دورهها تحلیل کرده اند. نسل سازگار
4 رسانه، ابزاري براي دستهبندي نسلها در ایران اعضاي نسلی هستند که دوران جامعه پذیري آنها به سالهاي پیش از 1942 باز می گردد کسانی که تجربه جنگهاي جهانی و مبارزه در آنها را داشته اند. نسل آرمانگرا یا نسل افزایش سریع جمعیت (Boomer Baby ( کسانی هستند که دوران جامعه پذیري و تولد آنها به سالهاي 1943 تا 1960 باز می گردد. نسل واکنش گرا یا نسل گمشده(X Generation ( کسانی هستند که در سالهاي پس از 1961 تا 1981 پا به عرصه عمل اجتماعی گذاشتند. در دسته بندي استراوس و هاو سومین نسل، نسل عصر طلایی(Y Generation ( یا نسل مدنی است که در بین سالهاي 1982 تا 2000 پا به عرصه حیات اجتماعی گذارده اند. ابژه مشخص نسلی در این دسته تجربه واقعه 11 سپتامبر 2001 است. آخرین دسته شناسایی شده توسط استراوس و هاو، «نسل بعدي» ( Post Generation (است که از 2001 به بعد وارد عرصه اجتماع می شدند. در کشور ما نیز دسته بندي نسلهاي ایرانی با توجه به ابژه هاي نسلی توسط آزادارمکی و غفاري (1383 (و سپس به وسیله چیت ساز قمی (1386 (و تا حدي توسط کوثري (1387 (انجام شده است. در اغلب این دسته بندیها، نسلهاي حاضر در عرصه اجتماع به سه گروه به تفکیک دوره زندگی و ابژه نسلی تقسیم بندي شده اند. گرچه معیارهاي متفاوتی را براي تقسیم بندي به کار برده شده است. برخی نسل جوان (نسل سوم) را در گروه سنی 24 -15 دسته بندي کرده (آزاد و غفاري،1383 ( و بعضی افراد تا 29 سال را در این گروه آورده اند (اسماعیلی، 1381 ،(و هستند کسانی که بدون تاکید بر سن از این نسل به عنوان نسل فرزندان یاد کرده اند (آزاد، 1379 .(به باور برخی از محققین، میتوان با مبنا قرار دادن انقلاب اسلامی سه نسل را از یکدیگر تفکیک کرد. نخست نسلی که فرایند جامعهپذیري آنان به سالهاي پیش از انقلاب حدود دهه هاي 0 و 30 باز میگردد، «نسل قبل از انقلاب» نامیده می شوند (در بسیاري از مطالعات، این نسل سالمندان نامیده شده) که تجارب مشترکی چون کودتاي 28 مرداد، دولت ملی مصدق، قیام پانزده خرداد و ... را پشت سرگذاشته است (آزادارمکی و غفاري، 1383؛ چیت ساز قمی، 1386 .(نسل بعدي، نسلی که فرایند جامعهپذیري آنان به دهه چهل و پنجاه باز میگردد. این نسل به عنوان «نسل انقلاب و جنگ» نامگذاري شده و تجربه انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی از مهمترین تجارب تاریخی این نسل محسوب میشود. (در مطالعات از این نسل به عنوان میانسالان نام برده شده). و نهایتا «نسل سومی ها»، نسلی هستند که فرایند جامعهپذیري آنان به سالهاي بعد از انقلاب اسلامی باز میگردد و تجارب مشترك خاص خود را دارد. متولدین دهه 60 و با اندکی تسامح دهه 70 که در این سالها نیز دوران جامعه پذیري خویش را طی نموده اند، در این گروه دسته بندي می شوند که از آنان به عنوان «نسل جوان» در مطالعات یاد شده است. اگر چه برخی از محققین دسته بندي هایی براي نسل هاي پس از انقلاب نیز ارائه داده اند (کوثري، 1387؛ کاظمی پور، 1387 .( در اغلب دسته بندي هاي ایرانی گرچه توضیحاتی در مورد ویژگی ها و ابژه هاي نسلی ارائه شده ولی ارتباطی بین این ویژگی ها و رسانه هاي مورد استفاده در دوران هویت یابی به تفکیک نسل مطرح نمی کنند. با توجه به سرعت تغییرات در دهه گذشته در حوزه هاي مختلف، و بالاخص تحول در حوزه رسانه و تسریع و تسهیل تعاملات انسانی از یک سو؛ و ورود نسلهاي جدید در عرصه کنش اجتماعی در کشور از سوي دیگر، لازم است بازنگري در دسته بندي هاي پیشین نسلی در کشور انجام شود. بنابر این بنظر می رسد در کنار ابژه هاي نسلی و تجربیات منحصر به فرد هر نسل در دوران هویت یابی، می توان از ابزارهاي دیگري براي دسته بندي نسلها کمک گرفت. مسئله اصلی مقاله حاضر ضمن تاکید بر ابژه هاي نسلی هر نسل، شناسایی رسانه هاي مرتبط و پیشنهاد مدلی براي دسته بندي نسلها در ایران با توجه به رسانه دوران هویت یابی آنان است. بی تردید فرایند جامعه 6 رسانه، ابزاري براي دستهبندي نسلها در ایران پذیري در طول حیات انسان در حال وقوع است، ولی به نظر می رسد که تجربیات دوران هویت یابی (نوجوانی و جوانی) بر نگرشها و رفتارهاي نسلها تاثیرات پایدارتري دارد. این مقاله تلاش دارد با الهام از دسته بندي استروس و هاو و ضمن بررسی مدلهاي پیشین داخلی و خارجی و با در نظر گرفتن تغییرات جمعیتی در کشور و نیز رخ داد تحولات ارتباطی (تغییر در سرعت انتقال پیامها از یک سو و از سوي دیگر حرکت به سوي رسانه هاي تعاملی در ایران و جهان که بر جامعه پذیري و هویت یابی نسل جوان تاثیرات بلامنازعی دارد)، و با تاکید بر ابژه هاي نسلی، نسلهاي حاضر در سپهر اجتماعی مدلی را پیشنهاد نماید. 2 .پیشینه تحقیق: «نسل به عنوان یک واقعیت، شامل افرادي است که در فضاي تاریخی و فرهنگی مشترك متولد شده اند، با معاصرانشان مرتبط و به لحاظ تاریخی هم دوره اي هستند (مانهایم، 1952 به نقل از جهانبخش، 1391 .(محققین از شاخص هایی براي دسته بندي نسلها استفاده کرده اند. طالبان و رفیعی بهابادي (1389 (در مطالعه خویش «دینداري» را به عنوان شاخصی براي دسته بندي بین نسلها استفاده کرده است. یافته هاي آنها نشان می دهد که در سال 1388 دینداري گروه سنی 50 ساله و بیشتر یعنی جوانان اول انقلاب نسبت به گروه سنی جوانان بیشتر بوده است. ساعی (1389» (رسانه» را به عنوان ابزاري که بین نسلها ایجاد تمایز و افتراق نموده مطرح می کند و بر این باور است که «رسانهها در دوران کنونی بخشی جدایی ناپذیر از زندگی مردم شدهاند. مردم در طول شبانه روز از محتواهاي اجتماعی، سیاسی، اقتصادي و آموزشی و سرگرمی رسانهها استفاده میکنند. نسل کنونی جامعه از ابتداي حیاتش با رسانهها بزرگ میشود و در دنیاي اطلاعاتی و ارتباطی امروز، این نسل، بخش عظیم فرهنگ، ارزشها و هنجارهاي جامعه خود و دیگر جوامع را از رسانهها دریافت میکند. به عبارتی در دوران معاصر که به عصر اطلاعات و جامعه اطلاعاتی و ارتباطی معروف است، بخش عظیمی از جامعه پذیري نسلها از طریق رسانهها انجام می شود و نفوذ و تأثیر رسانه تا جایی است که برخی از نظریه پردازان ارتباطی بر این باورند که رسانهها اولویت ذهنی و حتی رفتاري ما را تعیین میکنند و اگر چگونه فکر کردن را به ما یاد ندهند، اینکه به چه چیزي فکر کنیم را به ما میآموزند».
ملاکهاي دیگري نیز در برخی از مطالعات براي تفکیک بین نسلها مورد استفاده قرار گرفته است. جهانبخش (1391» (همسرگزینی و تفاوت معیارهاي جوانان و والدین» را به عنوان شاخصی جهت تمایز بین دو نسل مورد مطالعه قرار داده است. وي معتقد است که «روند تحولات در ارزشها، رسوم و الگوهاي رفتاري به قدري سریع است که آنرا در فاصله دو نسل (نسل والدین و نسل فرزندان) می توان تشخیص داد. فرزندان تاثیر بیشتري از قالبهاي دنیاي مدرن می پذیرند و در انتخاب همسر، معیارهاي دنیاي متمدن را بیش از الگوهاي ارزشی والدینشان در نظر می گیرند» گرچه یافته هاي مطالعه او نشان داد که «والدین در ایران، هنوز نقش تعیین کننده اي در مشاوره با فرزندانشان در انتخاب همسر دارند و در برخی مواقع، الگوي ارزشی شان متفاوت با فرزندان است که موجب چالش بین معیارهاي والدین و فرزندان می شود» (جهانبخش، 1391 .( آزادارمکی و غفاري (1383(گرچه دسته بندي مشخصی از نسلهاي حاضر در عرصه اجتماع ارائه نمی دهند و بیشتر به تعاملات بین نسلها در جامعه ایران توجه دارند، ولی براي تفکیک نسلها ملاکهایی را مطرح می کنند: «براي تبیین تفاوت نسلی، با داشتن این فرض که بین نسلهاي مختلف در جامعه مورد بررسی تفاوت وجود دارد، تفاوتهاي ارزشی، حضور و مشارکت زنان، نوگرا بودن، فرد گرایی، مرجع ها، غرور ملی، نگاه به خانواده و گرایش به دین به عنوان ملاکهاي شناسایی این تفاوت مورد توجه قرار گرفته اند» (آزادارمکی و .(72 :1383 ،غفاري چیت ساز قمی (1386 (در مقاله اي به ارائه مولفه هایی براي تفکیک نسلها از یکدیگر اهتمام ورزیده است وي فرایند جامعه پذیري (دوره زمانی) و نیز تجارب نسلی را به عنوان ملاك این دسته بندي مورد استفاده قرار داده و نسلهاي حاضر در عرصه اجتماع را به سه دسته نسل قبل از انقلاب، نسل انقلاب و جنگ و نسل سومی ها تقسیم نموده است. جدول زیر ملاكهاي تمایز نسلهاي فعال در عرصه اجتماع در حال حاضر را نشان میدهد (چیت ساز قمی، 1386 :92
پایان قسمت اول